Նարինե Աբգարյանի «Մանյունյա» գիրքը հասցեագրված է չափահաս մանուկներին և պատմում է այն հերոսական մարդկանց մասին, որոնք ինչ-որ կերպ հաջողացրել են մեծանալ առանց վայֆայի ու համակարգչային խաղերի:
«Շա՞տ գավառական քաղաքներ գիտեքՙ կիսված զրնգուն ու անդադրում գետով, որի աջ ափին, ժայռի հենց գագաթին խոյանում են միջնադարյան ամրոցի ավերակները……»:
Իր ծննդավայր Բերդի նկարագրությամբ այսպես սկսեց Նարինե Աբգարյանն իր առաջին գիրքը «Մանյունան» ու անվարան մտավ ռուս գրականության օվկիանոսը…
Շա՞տ գրողներ գիտեք, որոնք մեծաքանակ ժողովրդի (տվյալ դեպքումՙ ռուս) գրականություն են մուտք գործել մեկ այլ միջավայրից (չեմ ուզում ասելՙ նրա գավառից) ու գրավել են իրենց ուրույն տեղը նրա պատմության մեջ ու բազմահազար ընթերցողների սրտերում…
Ռուսերեն ստեղծագործող հայ հեղինակները քիչ չեն, սակայն նրանք մեծ մասամբ եղել են Հայաստանից դուրս ծնված, հեռու կամ մոտ հայկական ծագումով, իրենց արմատներից հեռացած անձինք: Ոմանց ստեղծագործություններում հաճախ է արտացոլվել իրենց ազգային ժառանգությունը (Մարիետա Շահինյան…), ոմանց մոտ արտահայտվել հազվադեպ կամ պատահաբար (Նինա Բերբերովա, Դովլաթով…) եւ կամ առհասարակ բացակայել է (Նինա Շմիդտ, Խոլոպով…):
Եղել են նաեւ բուն հայ իրականության ծնունդ ռուսագիր գրողներ, ինչպես, Կարսի գյուղերից մեկում ծնված Վասկանուշ Հակոբյանը կամ մինչեւ անգամ արեւմտահայ (շապինգարահիսարցի) Վարդգես Թեւեքելյանը, որոնց տեղը, սակայն, ռուս գրականության մեջ աննշան է: Այլեւս չասած հայաստանաբնակ ռուսագիր հեղինակների մասին, որոնց ստեղծագործությունը, չնայած լեզվին, ռուս գրականության մաս չի կազմում… Այս առումով միակ բացառությունը երեւանաբնակ Մարիամ Պետրոսյանն է, որն իր մեկ հատիկ (հայության հետ բացարձակապես չառնչվող) յուրօրինակ վեպով ուրույն տեղ է հաստատել արդի ռուս գրականության մեջ:
Այս ողջ համատեքստում շահեկանորեն առանձնանում է Հայաստանում ծնված, հայկական կրթություն ստացած, հայ-ադրբեջանական պատերազմն ապրած, հասուն տարիքում Ռուսաստան տեղափոխված, սակայն Հայաստանի քաղաքացիությունը պահպանած ու հայերենին հավասարաչափ ռուսերեն մտածող Նարինե Աբգարյանը: Իսկապես, շատ գրողներ չգիտենք, որոնք փոքրիկ հայկական քաղաքից մեկնեն մեկ այլ երկրի մայրաքաղաք ու դառնան գրական բարձրագույն մրցանակների դափնեկիր, հազարավոր տպաքանակներով հրատարակվող ու ընթերցողների շրջանում աննախադեպ ժողովրդականություն վայելող գրքերի հեղինակ, որի գործերից ներառվելու են ռուսական դպրոցների պարտադիր ընթերցանության ցանկ: Եվ հասնել դրանՙ պահպանելով իսկական անուն-ազգանունը: Եվ մեծավ մասամբ գրելով ոչ թե որդեգրած նոր իրականության, այլ իր բուն հայրենիքի, նրա մարդկանց, իր հայրենակիցների, իր մշակույթի մասին: Թվում էր, թե բարձր գրականությամբ շփացած ռուս գրաքննադատին ու ընթերցողին առանձնապես չպիտի հետաքրքրեն կորած-մոլորած կամ գուցե առհասարակ գոյություն չունեցող հայկական գյուղի ու նրա տարեցների, ինչ-որ Սեւոյանց Անատոլյայի, Յակուլիչանց Մագթաղինեի, Մելիքանց Տիգրանի, Նեմեցանց Մուկուչի, Շալվարանց Հովհաննեսի ու մյուսների ծանր ու դաժան պատմությունները: Բայց արի ու տես, որ «Յասնայա Պոլյանա» գրական բարձրագույն մրցանակին է արժանանում Աբգարանց Նարինեի հենց ա՛յդ վեպըՙ «Երկնքից ընկավ երեք խնձոր»ՙ արդեն իսկ խիստ հայեցի վերնագրով, եւ դատակազմի անդամները հատուկ նշում են հեղինակի գործածած գեղեցիկ ռուսաց լեզունՙ վեպն անվանելով «լիովին տոլստոյական գրականություն»…
Ո՞րն է Նարինե Աբգարյանի ֆենոմենը: Ինչպե՞ս պատահեց, որ հայկական դպրոց ավարտած շամշադինցի աղջիկն այսօր ստեղծում է «լիովին տոլստոյական գրականություն»…
Իր գրականությամբ Նարինեն ապացուցեց վաղուց հայտնի երկու ճշմարտություն, որ արվեստում առաջնային են ա) տաղանդը, բ) ոչ թե ինչը, այլ ինչպեսը: Նույնպես կարեւոր գործոն է, որ լինելով մինչեւ ուղնուծուծը հայ եւ բերդցիՙ Նարինեն միաժամանակ մանկուց եղել է նաեւ ռուսական մշակույթի կրող, հասակ է առել երկլեզու ընտանիքումՙ ունենալով ռուսերենի ուսուցչուհի ռուսախոս մայր եւ ռուս տատիկ: Ու թեեւ նրա սիրելի հեղինակներից է Հրանտ Մաթեւոսյանը, նա մեծ մասամբ սնվել է ռուսալեզու գրականությամբ ու մշակույթով, եւ հայերեն գեղարվեստական գործ գրելու Նարինեի փորձը ձախողվել է: Այս երեւույթի պատճառը, վստահաբար, գրական հայերենին վարժ չտիրապետելն է. Նարինեի հայերենը հայրենի Տավուշի բարբառն է: (Հետաքրքրական է, որ Էլդա Գրինը, ի տարբերություն Աբգարյանի, լինելով ամբողջովին ռուսախոս ընտանիքի ու միջավայրի ծնունդ, կարողացավ ռուսերենին հավասարաչափ ստեղծագործել նաեւ հայոց լեզվով, հավանաբար քանի որ կյանքի մեծ մասն ապրեց Հայաստանում):
Նարինեն տիպիկ 21-րդ դարի գրող է այն առումով, որ ժամանակակից շատ գրողների պես նա եւս գրականություն եկավ համացանցից: Հայրենի քաղաքի հանդեպ իրեն չարչրկող կարոտը ստիպում էր ամեն օր վիրտուալ տարածքում վերականգնել մանկության հիշարժան դրվագները: Այդպես ընթերցողների բանակ հավաքած հաջողակ բլոգերին նկատեցին հրատարակիչները, եւ մի գրող ծնվեց…
Նարինե Աբգարյանի յուրաքանչյուր գրքին կարելի է մանրամասն անդրադառնալ, սակայն կարդացած լինելով միայն երեքըՙ սույն հոդվածում առավել կամ պակաս չափով կանդրադառնամ միայն դրանցՙ հաճույքով սպասելով նրա մյուս գրքերի հետ հանդիպումներին…
Աբգարյանիՙ 2010-ին ասպարեզ իջած «Մանյունյա» վեպ-եռերգությանՙ մինչ օրս չնվազող ժողովրդականությունը բացատրվում է ոչ միայն հեղինակի կաշառող անկեղծությամբ, ճարտար պատմելաոճով, հումորի անսպառ պաշարով, անթերի ճաշակով, կերպարաստեղծման վարպետությամբ եւ շատ այլ որակներով: Իրենց մանկությունը նախկին ԽՍՀՄ տարածքում հատկապես 1970-80-ականներին անցկացրած ընթերցողներին ավելի քան հոգեհարազատ էին վեպի հերոսներն ու պատկերված իրականությունըՙ անկախ նրա տեղական որոշակիությունից: Տարբեր ազգերի ընթերցողները (հատկապես ընթերցողուհիները) կարոտախտ են ապրումՙ Նարկայի, Մանյունյայի, Կարինեի եւ մյուսների ուրախ-զվարթ ու արտառոց-վտանգավոր արկածների միջոցով վերապրելով հեռու անցյալին բնորոշ համախորհրդային իրողությունները: Պիոներական ճամբար, երաժշտական դպրոց, ապրանքների դեֆիցիտ, հերթերՙ հնդկական կինոյի կամ սերուցքային կարագի համար, հանգիստ Սեւ ծովի ափին, Նոր տարվա դիմավորում ձյունառատ եղանակին, փողոցա-բակա-բնակարանային համայնքՙ նարդի խաղացող տղամարդկանցով, պահածոներ փակող բիգուդիավոր կանանցով, ձյութ ծամող եւ իրենց մոր կոսմետիկան ու «Բալետ» օծանելիքը փորձարկող աղջիկներով, որոնց գլխին ոջիլ է ընկնում եւ որոնք գաղտնի փսփսում են «արգելված» թեմաներով… Այլեւս չասած խորհրդային մարդկանց ծանոթ ու հարազատ ֆիլմերի, մուլտերի, երգերի, հեռուստահաղորդումների մասին: Եվ այս ամենըՙ գրավիչ, աշխույժ պատմելաոճով, վարակիչ բարությամբ ու անսպառ հումորով, որ հաճախ հոմերական քրքիջ է պարգեւում…
Ահա մի փոքրիկ բնորոշ օրինակ Նարինե Աբգարյանի պատկերավոր լեզվից.
«-Տուտուտուտո՜ւ,- ժամը յոթ զրո զրոյին քնած ճամբարը խլացնում էր փողային մոլագար Սլավիկը:
Սենյակներում անմիջապես սկսվում էր բրոունյան շարժում: Մահճակալներից դուրս էին սողում պիոներների եւ հոկտեմբերիկների մումիաները…»:
Ինքնակենսագրական «Մանյունյան» երեխաների մասին է («զրոյից հարյուր տարեկան երեխաների համար»), բայց միանշանակ մանկական գրականություն չէ (Աբգարյանն ունի զուտ մանկագրական ոչ պակաս հիանալի երկեր): Հեղինակը, որ մեծացել է նաեւ Աստրիդ Լինդգրենի գրականությամբ, ի տարբերություն շվեդ հռչակավոր մանկագրուհու, կարիք չուներ ստեղծելու իրապատում հեքիաթներՙ Երկարագուլպա Պեպիի կամ տանիքում ապրող Կառլսոնի նման գերբնական կարողություններով օժտված հերոսներով: Նրա մանկությունն այնքան բուռն է ու գունեղ, մանկական չարաճճիություններն ու խաղընկերներըՙ այնքան վառ ու արտակենտրոն, որ դրանց սոսկ վավերագրումն իսկ ապահովում է հափշտակված ընթերցանություն եւ ապրումակցում: Թեեւ հավանաբար անհիմն չէ ենթադրել, որ Աբգարյանը որոշ առումով ներշնչված լինի Լինդգրենի «Էմիլը Լյոնեբերգայից» իրապատում վեպից. «Մանյունյայի» գլխավոր հերոսուհի Տան էլ որոշ առումով հիշեցնում է «Կառլսոնի» տնային հոգեառուհունՙ «պառավարչուհուն»: Սակայն Նարինեի ոճը եւ հատկապես հումորը բոլորովին այլ է (անվանենք հայկական, ռուսական, խորհրդային, գուցեՙ ոչ մեկը, իսկ գուցեՙ բոլորն էլ միասին), թերեւս առավել հարազատ Դովլաթովի, Ակսյոնովի, Ֆազիլ Իսկանդերի գրական մտածողությանը:
Վեպ-եռերգության գլխավոր հերոսուհիներից Մանյունյանՙ Մարիա Շացը, հրեա է: Աբգարյանի բոլոր հերոսներն էլ իրական դեմքեր ենՙ իրենց իսկ անուններով, ու թեեւ նա մշտապես նշում է, որ Մանյունյան եւս հորինովի չէ, դավադրաբանները գուցե շտապեն ենթադրել, թե գլխավոր հերոսուհուն հրեա դարձնելը սոսկ «հրեական քայլ» է, հաջողության հասնելու մի լրացուցիչ գրավական հրեական ուժեղ լոբիինգ ունեցող Ռուսաստանում: Գուցե ոչ մի Մանյունյա էլ չի եղել (խորհրդային Շամշադինում շա՞տ էին արդյոք հրեաները, որ հերոսուհու երկու տատն էլ ներկայացված են որպես Ադրբեջանից հարս եկած հրեուհիներ. ի դեպ, սխալվում է Մանյունյայի հայրենասեր մայրական Համբո պապիկըՙ թոռնուհուն համարելով «քառորդ հայուհի», քանի որ իրականում վերջինիս հայրական պապ Սերոժը նույնպես հայ էր): Սակայն մի կողմ թողնենք դավադրաբանությունն ու կասկածները, տվյալ դեպքում այնքա՛ն անկարեւոր: Հայերիս համար ավելի ճիշտ կլինի գնահատել այն բացառիկ երեւույթը, թե իր հայրենիքն ու հայրենակիցներին ինչ սիրով, պատվով, հումորով, որդիական ջերմությամբ է աշխարհին ներկայացնում այդ նիհարակազմ, բարձրահասակ, աչքի ընկնող արտաքինով հայուհին, որը, մի ռուս քննադատի կարծիքով, Հայաստանի համար շատ ավելին է անում, քան մի քանի նախարարություն: Ուստիեւ «ինչո՞ւ չես գրում հայերեն» խոսքը Նարինեին ուղղելը միանգամայն անտեղի կլինի: Պարզից էլ պարզ է, որ եթե Նարինեն ստեղծագործեր հայերեն, չնայած իր անուրանալի տաղանդին, ամեն դեպքում չէր հասնի այսքան մեծ ճանաչման (ընդ որումՙ արդեն նաեւ Ռուսաստանի սահմաններից դուրս): Հայերիՙ մեծ մասամբ ոչ դրական պատկերացումը ռուսների մեջ որոշ չափով սասանվել է նաեւ Նարինե Աբգարյան երեւույթի շնորհիվ: Հայաստանին ու հայ իրականությանն անծանոթ ընթերցողը նրա գրքերից շատ բան ունի իմանալու, ոչ միայն Բերդի ու նրա շրջակա գյուղերի (օրինակՙ Պառավաքարի ու նրա հետ կապված հուզիչ լեգենդի), այլեւ համահայկական մի շարք իրողությունների մասինՙ լինի Վարդավառը, «պառվի ուլերի» հավատալիքը, թե ուտելիքներըՙ ավելուկ, արաժան, գաթա, ուրցով թեյ, հոնի օղի, Տավուշին բնորոշ սալի կոչվող քաղցրեղենն ու ծիպուլ կոչվող կարտոֆիլի «պլեճը» եւ այլն: «Մանյունյայում» երկու անգամ հիշատակված է «ապրիլի 24-ը»ՙ չբացելով, սակայն, փակագծերը, այստեղ-այնտեղ առկայծում են հայոց պատմության ու մշակույթի գործիչներըՙ Արա Գեղեցիկից, Աբգար թագավորից, Ցլիկ Ամրամ իշխանից մինչեւ Թորոս Ռոսլին, Կոմիտաս, Չարենց, Վահրամ Փափազյան ու Մարտիրոս Սարյան… Իսկ թե ո՛վ է թաքնված խորհրդահայ սիրված էստրադային երգիչ Պե Մուրադյանի կերպարի ներքոՙ դժվար չէ գուշակելՙ կարդալով վերջինիս եւ Նարկայի հոր հետ եղած միջադեպը…
Ասում են, որ երբեւէ դեպի իրեն զբոսաշրջիկների չձգած Բերդ քաղաքիկն այսօր Նարինեի շնորհիվ ունենում է ռուս այցելուներ…
Գրոտեսկային իրավիճակներով լեցուն, հորդացող հումորով «Մանյունյան» զվարճալի գիրք է, ասես արեւով ողողված, թեեւ տեղ-տեղ (եւ հատկապեսՙ ամենավերջում) այն դառնում է խիստ հուզիչՙ վերհանելով անցած խաղաղ ժամանակների չափավորված կյանքի երջանկությունը, որը թվում է անդառնալիորեն կորսված: Ուստիեւ «Մանյունյայից» հետո անսպասելի էր նույն հեղինակից կարդալ «Երկնքից ընկավ երեք խնձորի» պես բոլորովին այլ ոճի մի վեպ: Աբգարյանը խոստովանել է, որ նախընտրում է համաշխարհային «ծանր» գրականությունը, ինչը նկատելի է նրա այլ ստեղծագործություններում: Սա միանգամայն ողջունելի է, Նարինեն այն հեղինակներից չէ, որոնք անվերջ նույն լարն են հնչեցնում: «Երկնքից ընկավ երեք խնձորը» մինչեւ անգամ կարծես բոլորովին ուրիշ մի հեղինակի մտքի արգասիքը լինիՙ ծանր, դեպրեսիվ, մռայլ գույներով, սակայնՙ առանց ընթերցողին «ջարդելու», ճիշտ հակառակըՙ ցնցել ու հուզելՙ հասցնելով կատարսիսի: Այս անգամ հայրենի բնաշխարհի երեխաներից նա հայացքը փոխանցել է դեպի ծերերին: «Ծերունիներն ինձ համար ամենացավոտ թեման է», ասում է Նարինեն: Աշխարհից մոռացված հայկական Մառան գյուղի բնակիչների անուրախ կենսագրություններին ու կատարվող արտառոց դեպքերի շարանին հետեւելովՙ ընթերցողը մարդկության եւ բարության դասեր է քաղում: Գործողությունները կատարվում են զուգահեռ աշխարհների սահմանագծին, միմյանց են խառնված ցավագնորեն ծանոթ անողոք իրականությունն ու միստիկան. վերջինը մասնավորապես առկա է չգիտես ինչ հրաշքով լեռնային գյուղում հայտնված սպիտակ սիրամարգի կերպարով: Աբգարյանի այս վեպում անզեն աչքով նկատելի է Գաբրիել Գարսիա Մարկեսի «Հարյուր տարվա մենության» եթե ոչ ազդեցությունը, ապա խոր ներշնչվածությունը դրանով, նրա հորինած Մառանը հայկական մի յուրատեսակ Մակոնդո է: (Ի դեպ, մոգական ռեալիզմի տարրեր նկատելի էին արդեն «Մանյունյայի» երկրորդ գրքի վերջին գլխում): Ռուս ընթերցողներից շատերը փորձեցին պատմական հավաստիություն փնտրել վեպում, թե ե՞րբ կարող էր պատահած լինել վեպում հիշվող Հայաստանին պատուհասած սովը… Սակայն, կարծում ենք, միանգամայն ավելորդ է պատմականություն փնտրել մի վեպում, որը, չնայած իրապաշտությանը, հեղինակը հղացել է որպես հեքիաթ, բայց ոչ թե կառուցվածքով կամ բարոյախոսությամբ, այլ ավելի շուտՙ ստեղծված միջավայրով, անսպասելի լուծումներով ու բարու հաղթանակով: Այստեղից էլ նաեւ ստեղծագործությանՙ ոչ պատահաբար ընտրված վերնագիրը…
Իրապաշտությունը (ոչ մոգական) առկա է նաեւ «Զուլալի» պատմվածքների ժողովածուում, որը բովանդակում է նաեւ ոչ հայկական թեմաներով մի քանի գործեր: Առաջին երեք պատմվածքներում հնչում է հայկական գավառում կնոջ անպաշտպանվածության թեման, «Հաղթած պառավների աշխարհում», «Ճուտի ջրամանը» եւ մյուս հայապատում պատմվածքներում առկա են սարոյանական շնչով եւ բարի հումորով կերտված հայ գավառական կերպարներ…
Ինչպես օտարալեզու հայազգի գրողներից շատերը, Նարինեն եւս առատորեն ու ոչ ինքնանպատակ, այլ միջավայրի առավել կենդանի պատկերման համար գործածում է հայերեն բառեր եւ արտահայտություններՙ «աչքիս վրա», «քթի մազ», «վույ», «արա», «զահրումար», «դեւ», «վախ, մամա ջան», «հայրիկ», «հորովել», «մոզի», «գամփռ», «երդիկ», «պուպուլ», «Նիկոլայի բոզ», «տրեխ», «մութաքա», «շուշաբանդ», «ապուպապ», ընդ որումՙ երբեմն հարկ համարելով թարգմանել դրանք տողատակին, երբեմնՙ ոչ: Իսկ «Մեր բակի մարդիկ» պատմվածքում նա նույնիսկ առանձին նախադասություններ գրել է հայատառ…
Անկախ իր ոչ հայալեզու գրականությունիցՙ Նարինեն մնում է հայության մտահոգություններով ապրող հայ անհատ: Բերենք միայն մեկ օրինակ: Միայն հայը կարող էր Լենինի առնչությամբ կատարել հետեւյալ բնորոշումը. «…կյանքումս մի անգամ կհամաձայնեմ Լենինի հետ, որն արդարացիորեն նկատել է, թե արվեստներից կարեւորագույնը կինոն է: Երբեմն շանորդին կարողանում էր լավ ասել, է՛լի: Այ թե ուր պիտի գնարՙ կինեմատոգրաֆ: Ոչ թե ցարական հարստությունը վատներ, հետն էլ ուրիշի տարածքներն անփառունակ բարբարոսներին փրկագին հանձներ»(«Մանյունյա», գիրք առաջին):
Ավելացնենք, որ Նարինե Աբգարյանից ցայսօր հայերեն թարգմանվել է երկու հատորՙ«Երկնքից ընկավ երեք խնձորը» (թարգմանիչՙ Նաիրա Խաչատրյան ) եւ «Մանյունյայի»առաջին գիրքը (թարգմանիչՙ Նարինե Գիժլարյան ): Աբգարյանի բախտը բերել է հայերեն թարգմանիչների առումով: Եթե առաջինն աչքի է ընկնում որպես լեզվական բարձր կուլտուրայով օժտված թարգմանիչ, ապա երկրորդի պարագայում նշված որակին ավելանում է նաեւ հեղինակի համերկրացին լինելու հանգամանքը: Երկրորդական հերոսներից շատերի խոսքը Նարինե բերդցի Գիժլարյանը սրամիտ կերպով թարգմանել է Տավուշի խոսվածքովՙ հարուցելով անգամ իրՙ Նարինե բերդցի Աբգարյանի զարմանքն ու ծիծաղը…
Արծվի Բախչինյան