Անրի Գրիգորյանի առաջին գրական քայլերը` մետաֆորներով պատմվածքներից մինչև շնչառություն ունեցող բանաստեղծություններ: Բանաստեղծ Հասմիկ Սիմոնյանը զրուցել է արձակագիր Անրի Գրիգորյանի հետ:
Նա ծնվել է Թբիլիսիում, ուսանել Լոնդոնում, ապրում է Բուդապեշտում: Գրելու լավագույն տարիքը համարում է 31-ից հետոն, իսկ գրելը նմանեցնում է առաջին սեքսին, որովհետեւ «չես ստանում քո պատկերացրածը»: Սիրում է այն կանանց, որոնք սիրում են պատմել իրենց մասին, և պնդում է, որ գրել սկսեց, որովհետեւ միամիտ էր: Նա Անրի Գրիգորյանն է, նա սիրահարված է…
Հ.ՍԻՄՈՆՅԱՆ – Հարցազրույցներիցդ իմացա, որ առաջին անգամ գրել ես, երբ մի օր հայրդ սիրուն մեծ տետր է նվիրել, ու դու էլ պատմվածք ես գրել Վարդանի ու շան մասին․ ի դեպ, իմ առաջին բանաստեղծությունն էլ էր շան մասին: Կուզեի պատմեիր քո առաջին հանդիպման մասին՝ գրքի հետ:
Ա.ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ – Երբ երկրորդ դասարանում սովորեցի վրացերեն տառերը, սկսեցի առանձնակի հետաքրքրասիրությամբ կարդալ վրացատառ գրառումները փողոցներում, էկրանին, սրա-նրա տանը: Հայերենի դեպքում ուրիշ էր. հայերենն սկսվում ու ավարտվում էր դպրոցի ու մեր տան պատերի ներսում: Վրացուհի տատս կյանքում ընդամենը մի քանի գիրք է կարդացել ու էդ մի քանի գիրքը միշտ աչքի լույսի պես է պահպանել, ուր տեղափոխվել է, մի տոպրակով հետը քարշ է տվել: Առաջին գիրքը, որ գրավեց իմ ուշադրությունը՝ վրացերեն տառերը սովորելուց հետո, հենց տատիկի պուճուրիկ գրադարանից էր. հաստափոր գիրք է, վերնագիրը՝ «Պոռնիկը»: Հեղինակը վրացի է, սովետի խառը ժամանակներում արգելված գիրք: Բնականաբար, հարցրել եմ էդ բառի նշանակությունը, ու քանի որ մեր ընտանիքում երբեք տաբու դրած բառ կամ թեմա չի եղել, ու միշտ ամեն ինչ մարդավարի բացատրել են, ավելի ճիշտ՝ երեխավարի բացատրել են ու նոր միայն մարդավարի տաբու դրել, էս դեպքում էլ էդպես եղավ: Նպատակադրվեցի՝ պիտի մեծանամ, որ էդ գիրքը կարդամ: Երբ մեկը հյուր էր գալիս՝ բարեկամ, թե հարեւան, տատս անպայման հանում էր իր «պոռնիկին» ու սկսում երկար-բարակ գովել ու համոզել նրան, որ ուշադրություն չդարձնի վերնագրին ու գիրքն անպայման կարդա: Ճիշտն ասած՝ էդ գիրքն էդպես էլ չկարդացի, բայց դա իմ առաջին գիրքն եմ համարում, որովհետեւ իմ առաջին գրքային հարաբերությունը հենց էդ գրքի հետ էր: Իսկ առաջին կարդացած գիրքս «Երեք հաստլիկներն» էին: Սիրահարվել էի գրքի աղջկան, կարծեմ անունը Սոուկ էր: Երբ ավարտեցի գիրքը, մայրս ինչ-որ մեկի մոտ հանդիսավոր հայտարարեց՝ Անրին վերջացրեց իր առաջին գիրքը: Երեւի եթե մայրս էդպես չհայտարարեր, ո՛չ երեք հաստլիկներին հիշեի, ո՛չ էլ շարունակեի կարդալ: Ու քանի որ մայրս էդպես հայտարարեց, միշտ տառապել եմ չավարտած գրքի բարդույթից. ինչքան էլ չհավանեմ գիրքը, ինչքան էլ չհասկանամ գիրքը, ինչքան էլ գիրքն ինձ չսիրի, պիտի անպայման վերջացնեմ:
Հ.ՍԻՄՈՆՅԱՆ – Վրացերեն է՞լ ես մտածում․ օրինակ՝ Վիոլետ Գրիգորյանը մի անգամ խոստովանեց, որ առայսօր մտքի մեջ պարսկերեն է հաշվում:
Ա.ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ – Վիոլետը պարսկերեն է հաշվում, իսկ ես վրացերեն եմ հայհոյում: Վերջին տարիների ընթացքում սովորեցի, իհարկե, հայերեն հայհոյել, ու էդպես հայերենն ամբողջացավ իմ մեջ՝ իր բոլոր գույներով ու հնարավորություններով: Բայց վրացերենով հայհոյանքն ավելի համով է թվում, ավելի ընկալելի, քան հայերենով, այսինքն՝ ավելի կոպիտ է, ավելի գռեհիկ, մի խոսքով՝ ասելիքս կամ զգացածս ավելի վառ է արտահայտում: Հետն էլ՝ վրացերենում մի կոշտուկոպիտ բաղաձայն կա, որը ոչ մի ուրիշ լեզվում չկա, էդ բաղաձայնն էլ ճխտված է գլխավոր հայհոյանքների մեջ, ու երեւի դրանից է նաեւ, որ ասելիքը լավ է տեղ հասցնում: Մտածելը… հայերեն: Բայց… նայած ում հետ եմ խոսում մտքում: Ում հետ ասես չեմ խոսում, նույնիսկ թիֆլիսեցի կատվիս հետ. լեզուն հայերեն է, բայց ծուռ, կատվային հայերեն: Վրացի ընկերներիս հետ խոսում եմ վրացերեն, հայերի հետ՝ հայերեն, հորս հետ՝ ռուսերեն, Թրամփի հետ՝ անգլերեն եւ այլն: Բայց հիմնական մտածելու լեզուն հայերենն է մնում: Մի խոսքով, ինքս ինձ հետ հայերեն եմ խոսում, կարեւորն էլ ես եմ:
Հ.ՍԻՄՈՆՅԱՆ – Կարեւորի մասին խոսենք․ պատմվածքներիդ վերջին ժողովածուն՝ «Դմբո Ջոյսը», լեզվական քնքշանքի մի նոր տարածք բացեց ինձ համար, առհասարակ, կարծում եմ, որ պետք է լեզուն շատ սիրել՝ լավ գրելու համար: Ոչ էնքան պատմելու նյութն էր ինձ հուզել, որքան ձեւը, մետաֆորները, ռեֆրենը: Եթե կարճ բնութագրեմ պատմվածքներդ, մեծ շնչառություն ունեցող բանաստեղծություններ են «Մակուլատուրան», «Մռայլ կիրակին», «Բիգ Բենը»: Ինձ հետաքրքիր է՝ ինչո՞ւ վրացերեն կամ անգլերեն չգրեցիր, ինչպե՞ս հաղթեց հայերենը քո մեջ: Թե՞ այդպիսով ազատվեցիր մի շարք «անցանկալի» ընթերցողներից, օրինակ` սիրելի բարեկամներ, ընկերներ, ընտանիք եւլն:
Ա.ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ – Հայերենը հաղթեց մորս շնորհիվ, որովհետեւ նա միակն է մեր ընտանիքում, ով էդ լեզվի կրողն է եղել հենց սկզբից, իսկ մոր հետ հաղորդակցվելու լեզուն ինքնին մայրենի է դառնում: Հայերենը հաղթեց հայկական դպրոցի շնորհիվ, որովհետեւ հենց դպրոցում է տվյալ լեզուն դառնում քո համար դոմինանտ լեզու: Հայերենը հաղթեց, որովհետեւ ժամանակի հետ հստակ զգացի, որ փոքրամասնություն եմ մի հասարակությունում, որտեղ դոմինանտ լեզուն ուրիշ է, ու սկսեցի իմ ներսի դոմինանտ լեզուն առաջ տանել: Գրողը գրում է իր մտածելու լեզվով: Հնարավո՞ր է գրել մի լեզվով, որով ինքդ քո հետ չես խոսում ցնցուղ ընդունելիս: Անցանկալի ընթերցողներից ազատվել ես ասում, բայց ինչ լեզվով էլ գրեմ, ընտանիքս, բարեկամներս ինձ երբեք որպես գրողի չեն կարդա, նրանք կկարդան որպես Անրիի գրականություն: Ես նրանց համար երբեք գրող չեմ դառնա: Իսկ եթե գրականությունս նրանց համար սկսվում է Անրիով, ուրեմն գրականությունս նմանվում է գազանանոցի ակվարիումի ծառի անգույն ճյուղի վրա անշարժացած, աչքերը հինգ րոպեն մեկ ծուլորեն թարթող իգուանայի: Անցանկալի ընթերցողներ չկան, բայց, հա, եթե մի օր գիրքս ընկնի հորաքույրներիս, տատիկիս, հորս կամ այլոց ձեռքը, նրանք ոչ թե գիրքս կքրքրեն, այլ՝ ինձ: Բայց ես գրականությունս չեմ թաքցնի նրանցից, որովհետեւ ես նրանց մասին չեմ գրել ու գրում, ու եթե որոշ փաստեր նրանց մասին կեղծ են, ապա ոչ թե նրանց թաքցնելու համար եմ կեղծում, այլ որովհետեւ նրանց մասին չեմ գրում ու, առհասարակ, չեմ էլ կեղծում, որովհետեւ կեղծելու պատճառ էլ ի վերջո չունեմ, որովհետեւ ես ու իմ հերոսները միմյանց համար ոչ ոք ենք:
Հ.ՍԻՄՈՆՅԱՆ – Բրոդսկին նշում էր, որ լեզվի զենքը բանաստեղծն է, ու հենց լեզուն է ծնում բանաստեղծներին: Լեզուն ստեղծում է բանաստեղծին, որ բանաստեղծը խնամի ու հոգ տանի լեզվի մասին, որ վերականգնի խախտված լեզվական բալանսները, որ լեզվի միջից մաքրի դեմագոգիան: Ու սա գրողի պարտքն է ոչ թե հանրության հանդեպ, այլ՝ լեզվի: Մեզանում շատ հաճախ դոմինանտ է պարտքն առ հանրություն, հասարակական խնդիրների վերհանումը եւ այլն: Ինչպիսի՞ն է պատկերը դրսում: Օրինակ, Լոնդոնում պարտավո՞ր են արդյոք բոլոր գրողներն անդրադառնալ բրեքսիթին:
Ա.ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ – Իմ կարծիքով, անգլիացին թքած ունի՝ իր գրողը կանդրադառնա՞, թե՞ չէ բրեքսիթին: Եթե անդրադառնա, ու դա հետաքրքիր լինի, ապա ինքը կգնի էդ գիրքն ու հաճույքով կընթերցի: Եթե չանդրադառնա, ապա ոչ ոք չի խոսի գրողի պարտականությունների մասին, ինչպես դա մենք ենք անում: Չէ՞ որ մենք սիրում ենք անընդհատ պարտավորեցնել իրար՝ մենք պարտավոր ենք մեր երեխաների, ծնողների, ամուսինների, հայրենիքի, ծնողները՝ երեխաների, երեխաները՝ ծնողների, հայրենիքը՝ մեր, մենք՝ հայրենիքի առաջ եւ այլն: Թվում է՝ հայերս ծնվելիս արդեն պարտքով ենք ծնվում: Ծնվում ենք ու պարտքի տակ ընկնում: Իսկ ո՞ր հասարակական խնդիրների մասին պիտի գրի հայ գրողը: Մեր հասարակությունը, համոզված եմ, էս հարցում էլ խիստ սելեկտիվ է: Իսկ եթե հայ գրողը Երեւանի կապույտ աղջիկների մասին գրի, մեր հասարակությունը գո՞հ կմնա: Իսկ եթե ես ուզում եմ գրել յուպիտերցիների մասին, ում մինչեւ հիմա չեն բացահայտել, բայց ես էնքան լկտի եմ, որ հայտարարում եմ՝ ես գտել եմ նրանց, չգրե՞մ: Խնդիրները բազմազան են, ու գրողն է ընտրողը: Ի՞նչ պիտի գրի գրողը, ի՞նչ չպիտի գրի, ինչպե՞ս պիտի գրի… իսկ ե՞րբ պիտի գիտակցենք, որ արվեստի մեջ «պիտի»-ները բացակայում են: Երեւի մեր հասարակությունը մոռանում է, որ գրականությունը հենց նրա մասին է, ինչի մասին ինքը չի ուզում լսել:
Հ.ՍԻՄՈՆՅԱՆ – Անրի, մեզանում անընդհատ խոսվում է պարտադիր գրականության մասին, չընթերցող մարդու մասին` որպես պոտենցիալ ուղտի, եւ դրան հակառակ՝ ընթերցողի սեքսուալության։ Բայց կուզեի իմանալ կարծիքդ՝ պե՞տք է արդյոք գրողը շատ կարդացած լինի: Կուզեի, որ խոսեիր քո չկարդացած գրքերից, որոնց մասին բարձրաձայնելն ամոթ է: Ես, օրինակ, խոստովանեմ՝ կիսատ եմ թողել Էկոյի «Վարդի անունը», Խեչոյանի «Մհերի դուռը» դեռ չեմ կարդացել, տեղ-տեղ բացթողումներ ունեմ նաեւ դասականներից՝ Շեքսպիր, Ջեյն Օսթին, Տոլստոյ: Դու ի՞նչ զանցանքներ ունես:
Ա.ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ – Քեզ չեմ պատկերացնում Տոլստոյ կարդալիս: «Մհերի դուռն» ու «Վարդի անունը» ես էլ չեմ կարդացել: Շեքսպիր… նրա ամենաոչհայտնի գործերն եմ կարդացել, իսկ հայտնիներն արհամարհել եմ: Ջեյն Օսթինին չեմ սիրում, այսինքն՝ գրքեր կան, որոնք ավելի լավ է որոշակի տարիքում կարդալ: Բայց պատկերացնու՞մ ես ինքդ քեզ «Պատերազմ եւ խաղաղությունը» կարդալիս: «Փարիզի Աստվածամոր տաճարը» չեմ կարդացել: Որովհետեւ շատ վաղուց մի վրացուհի ինձ ասաց, որ մեջը տաճարի երկար-բարակ, ահավոր ձանձրալի նկարագրություն կա, վերջերս էդ վրացուհու հետ կռվեցի, որովհետեւ նրա ասածից հետո ձեռքերս էնքան չեն երկարել, որ բացեն էդ գիրքը: Հիմա չասես, թե կարդացել ես «Պատերազմ եւ խաղաղությունը»: Հենց քո ասած ամոթից Մաթեւոսյան եմ կարդացել ու հետո ձեւացրել, թե մենք վաղուց ծանոթ ենք իրար հետ: Նույն ամոթի զգացումից Չարենցի «Երկիր Նաիրին» կարդացի, հետո ես էլ էի գլուխս բազմանշանակ տմբտմբացնելով ասում՝ բա՜, «Երկիր Նաիրին»՝ իբր անհիշելի ժամանակներից իմացած մի ճշմարտություն, մի միֆ գիտեմ: Երեւի միայն հայ գրականության դեպքում է, որ կարող եմ ամաչել չկարդացած գրքերի համար: Հա՜, հիշեցի, լավ, աչքերս փակ ասեմ. «Մեծապատիվ մուրացկանները» չեմ կարդացել: Բայց երբ ասում են պարտադիր գրականություն, նույն պահին ապստամբում եմ էդ գրքի դեմ, որովհետեւ չեմ գտնում, որ գիրքը պարտադիր է: Գրողն էլ կարդում է, որ իմանա, թե ինչ են արել ուրիշները: Ու երբ տեսնում ես քո դեռ չիրագործած գաղափարներն ուրիշների գրքերում առոք-փառոք նստած, կազմուպատրաստ, մի տեսակ հիասթափվում ես ինքդ քեզնից, հետո սկսում ես ուրախանալ, որ իրականում դա քո հնարավորությունն է ավելի հեռու գնալու: Գիրքն էլ, ի վերջո, հնարավորինս հեռու գնալու միջոց է: Հա՜, մի գիրք էլ կա, որը մի օր անպայման կարդալու եմ՝ Ջոյսի «Ուլիսեսը»: Էս գրքի մասին լիքը բան եմ կարդացել ու լսել, բայց չեմ կարդում, որովհետեւ մի տեսակ վախենում եմ, որ ինձ կուլ կտա, որ գիրքը կարդալուց հետո գնացքի տակ կընկնեմ, որ ինչ-որ բան կընկնի ուղիղ գլխիս, ինչ-որ վատ լուր կիմանամ, համաշխարհային պատերազմ կսկսվի, կինս կլքի ինձ, կատուս կլքի մորս, իմ սիրելի դերասանուհին կմահանա, ջրվեժները կփակեն բերանները… հա, ես վախենում եմ էդ գրքից: Բայց դու կարդացե՞լ ես «Պատերազմ եւ խաղաղությունը»:
Հ.ՍԻՄՈՆՅԱՆ – Թարսի պես կարդացել եմ, բայց «Աննա Կարենինան» եմ բաց թողել կեսից, քննության օրը եկավ, ու մինչ օրս առիթ չի ստեղծվել շարունակելու համար: Ինչ մեղքս թաքցնեմ՝ նոր գրքերի հմայքը հներին շարքից հանում է: Իսկ դու հենց հիմա ի՞նչ ես կարդում:
Ա.ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ – Երբ մի գիրք եմ կարդում, զուգահեռ մյուսն եմ լսում, երրորդն էլ նոութբուքիս մեջ՝ թվայնացված տարբերակով: Էդպես ապահովում եմ գրքի անընդհատ ներկայությունը: Հիմա կարդում եմ Ֆիլիպ Ռոթի «Ամերիկյան պաստորալը» (American Pastoral), որովհետեւ կարդացի նրա «Պորտնոյի ցավը», որովհետեւ «Պորտնոյի ցավն» ամռանը կարդալու եմ նաեւ հայերենով, որովհետեւ Զավեն Բոյաջյանի թարգմանած տեքստը շատ եմ սիրում, որովհետեւ իսկական հայերեն է, հեղեղի պես է, տանում-գցում է հայերենի չտեսնված տարածքներ, որտեղ քեզ լիարժեք կով ես զգում ու ագահորեն ուտում-որոճում ես համատարած կանաչ, թարմ, ցողապատ իսկական խոտը: Ի դեպ,«Պորտնոյի ցավը» կարդալիս պահի տակ թվում էր՝ Ֆիլիպը հենց հայերի մասին է գրել: Թարգմանելու համար գրքի ընտրությունը երբեք էսքան ճիշտ չի եղել մեր իրականության մեջ: Նոութբուքիս մեջ էլ վերջերս ավարտեցի Ֆոլքների «Սարտորիսը», որովհետեւ ամեն անգամ նրան կարդալիս չեմ ուզում ավարտվի, կարդալուց հետո էլ զգում եմ, որ նա եղեւնու պես շարունակվում է իմ մեջ, հետո նորն եմ սկսում կարդալ ու զգում եմ, որ վերջույթներս երկարում են, իսկ Ֆոլքները ծերանում է աչքիս առաջ: Կուզեի Ֆոլքները հայ լիներ ու լիներ պապս, հետը նարդի խաղայի, ու ինձ համար օղի քաշեր, անողոքաբար հայհոյեր աջուձախ, ամեն ինչ եւ բոլորին ու ինձ պաշտպաներ իր երեխաներից: Լսում եմ Լյուդմիլա Ուլիցկայայի «Դենիել Շտայն․ թարգմանիչը», որովհետեւ վերջերս մի երեսառած բուդապեշտցի հունգար տղա ինձ ասաց, որ ինքը կարդացել է Ուլիցկայային ու նրան ավելի շատ է հավանել, քան իմ թվարկած հունգար գրողներին։ Պատկերացնու՞մ ես, ես շնչակտուր գովում եմ իրենց հունգարական գրականությունը, իսկ նա անսպասելի ասում է՝ Ուլիցկայա, ու աշխարհը շուռ է գալիս: Թող իմ ուրիշ չկարդացած գրողներից ասեր՝ Թոմաս Վուլֆ, Շոլոխով, Բորխես, բայց, չէ՝ Ուլիցկայա, ու ես ահավոր ջղայնացա, որ չեմ կարդացել նրան, ու սկսեցի լսել գիրքը, բայց հեչ դուրս չի գալիս նրա տեքստը։ Բայց քանի որ ես պիտի սկսած գիրքն անպայման ավարտին հասցնեմ, ի՞նչ արած, էն իմ ասած իգուանայի դեմքի արտահայտությամբ համբերատար լսում եմ տիկին Լյուդմիլային ու նրա բազմահազար ու բազմաչարչար հերոսներին:
Հ.ՍԻՄՈՆՅԱՆ – Ու մի վերջին հարց՝ եթե հնարավոր լիներ, գրական ո՞ր հերոսի հետ կուզեիր հանդիպել ու մի բաժակ ինչ-որ բան խմել:
Ա.ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ – Իհարկե, Ելինեկի Էրիկա Կոհուտի հետ: Նրա հետ կնստեի Վիեննայի Մարիահիլֆ փողոցի «Ռիտեր» սրճարանում: Մինչեւ սրճարան հասնելը մի երկու-երեք բաժակ քաշած օղի կքաշեինք գլուխներս Մարիահիլֆի եկեղեցու հետեւը: Իսկ «Ռիտերում» սուրճ կխմեինք, մտքում կծիծաղեինք «Ռիտերում» տիրող արիստոկրատիզմի վրա ու կխոսեինք հանգիստ-խաղաղ, ավստրիական անվրդովությամբ, երկար-բարակ ամեն ինչից՝ բացի էն ապուշից, բացի մեր մայրերից, բացի երաժշտությունից, բացի Ելինեկից, բացի գրականությունից, բացի Վիեննայից, բացի քաղաքականությունից, բացի սեքսից, բացի «բացի»-ներից, կխոսեինք մնացած ամեն ինչից ու ամեն բացերից:
Հասմիկ Սիմոնյան