Մեծն Միգել դե Սերվանտեսը և նրա սրամիտ հիդալգո Դոն Կիխոտը այն գրական զույգերից են, որտեղ հերոսը կարողացավ ավելի մեծ ժողովրդականություն նվաճել, քան՝ հերոսին կերտածը:
Ժամանակակից աշխարհում Դոն Կիխոտը գիտի այն ամենը, ինչը չի կարելի ասել հայտնի կերպարի հեղինակի մասին: Դոն Կիխոտը մի կերպար էր, որը մարմնավորեցին ավելի քան հիսուն անգամ, հենց նա էր, որը ամբողջ գեղարվեստական մշակույթում դարձավ հարյուրավոր այլ կերպարների նախատիպը: Բայց ինչպե՞ս Դոն Կիխոտը գերազանցեց Սերվանտեսին:
Կարծիք կա, որ Դոն Կիխոտը Սերվանտեսի ալտեր էգոն է: Իսպանացի ամենամեծ գրողը ծնվել է աղքատ ազնվականների ընտանիքում, բայց այնուամենայնիվ պահպանել է արիստոկրատական կարգավիճակը: Իր հերոսի նման՝ գրողը շատ ճանապարհորդեց, կռվեց և երազեց, երազեց, երազեց… Բայց հեղինակի և կերպարի ամենակարևոր նմանությունը միայն այն փաստն է, որ նրանց կյանքի մեծ մասը առեղծված է, որը ծածկված է մթության մեջ:
Ի՞նչ գիտենք Սերվանտեսի մասին: Հայտնի է, որ նա մկրտվել է 1547 թվականի հոկտեմբերի 9-ին: Գրողի ծննդյան ճշգրիտ ամսաթիվը մնում է առեղծված, բայց դատելով եկեղեցական ավանդույթներից՝ Սերվանտեսը պետք է ծնվեր հրեշտակապետ Միքայելի օրը, և, հետևաբար, շատերը կարծում են, որ բանաստեղծը ծնվել է սեպտեմբերի 29-ին: Մենք չգիտենք էլ, թե նա որտե՞ղ է սովորել: Որոշ հետազոտողներ կարծում են, որ Սերվանտեսը Սալամանկայի համալսարանի ուսանող էր, իսկ ոմանք էլ համոզված են, որ նա սովորում էր ճիզվիտների հետ Սևիլյայում կամ Կորդոբայում:
Մենք ոչինչ չգիտենք Դոն Կիխոտի մասին: Նրա ունեցվածքը հավասար է մեկ քայքայված ձիուն, հին վահանին, նիզակին և որսորդական շանը:
Միգուցե Սերվանտեսը հեռացավ ուսման համար, միգուցե նա փախավ արդարությունից, բայց ինչ-որ պահի նա սկսեց իր անխոհեմ ճանապարհորդությունները՝ որպես տխուր կերպարի ասպետ, և գնաց Իտալիա: Հռոմում նա սիրահարվեց Վերածննդի արվեստին: Ուսումնասիրելով Վերածննդի գրականությունը՝ Սերվանտեսը դարձավ դարաշրջանի գլխավոր գրողներից մեկը:
Դոն Կիխոտի ստեղծողը ասպետ էր: 1570-ին նա՝ որպես զինվոր, ներգրավվեց Իսպանիայի ռազմածովային գնդում, և մեկ տարի հետո կռվեց Օսմանյան կայսրության նավատորմի հետ և նվաճեց առաջին հաղթանակը: Ճակատամարտում նա երեք հրազենային վնասվածք է ստացել, իսկ հաջորդ տարիներին ծառայել է Նեապոլում: Գիտենք նաև, որ 1575-ին Սերվանտեսին գերի վերցրեց ալժիրական բանակը: Նա հինգ երկար տարիներ անցկացրեց բանտում: Հուսահատ Միգելը մի քանի անգամ փորձել է փախչել, բայց չի կարողացել շրջանցել պահակներին: Տարիներ անց ալժիրցիները ստացան երկար սպասված փրկագինը և Սերվանտեսին ազատեցին: Գրողի ճանապարհորդությունները շարունակվեցին: Նա գնաց ծառայելու Պորտուգալիայում, այնուհետև ուղևորվեց Օրան, զբաղվեց Սևիլիայի իսպանական նավատորմի գործերով և նույնիսկ ցանկացավ մեկնել Ամերիկա: Այսօր, երբ կարդում ես գրողի անորոշ կենսագրությունը, Սերվանտեսի ամբողջ ռազմական կենսագրությունը, կարծես, մարտ է հողմաղացների դեմ:
1585-ին վերջապես լույս տեսավ Սերվանտեսի առաջին գրական աշխատանքը` «La Galatea» վեպը, որը, ավաղ, հեղինակին ոչ համբավ, ոչ հարստություն բերեց: Դրանից հետո նա գրել է տասնյակ դրամատիկական պիեսներ, բայց երբեք չի հասել իր ուզածին: Մի քանի անհաջող աշխատանքներից հետո աշխարհը ճանաչեց Միգել դե Սերվանտեսի անունը: 1604-ի հուլիսին հեղինակը «El ingenioso hidalgo Don Quijote de la Mancha»-ի տպագրության իրավունքը վաճառեց իտալացի հրատարակչուհի Ֆրանցիսկո դե Ռոբլեսին: Գրքի առաջին տպաքանակը լույս է տեսել 1605-ի սկզբին և ցրվել մեկ շաբաթվա ընթացքում: Ընթերցողներին դուր եկավ տխուր ասպետի ճամփորդությունները այնքան, որ միանգամից վեպը հատնվեց տարբեր քաղաքներում` այդ տարվա ամռանը Դոն Կիխոտը տպագրվել է երկու անգամ Մադրիդում, երկու անգամ` Լիսաբոնում և մեկ անգամ` Վալենսիայում: 1607 թվականին գիրքը լույս տեսավ Բրյուսելում, իսկ որոշ ժամանակ անց՝ Միլանում: Մի քանի տարի անց Եվրոպայում հայտնվեցին վեպի առաջին թարգմանությունները` առաջինը անգլերեն, իսկ հետո` ֆրանսերեն:
Գրեթե 10 տարի ընթերցողները կարոտում և սպասում էին իրենց սիրելի պատմության շարունակությանը: 1615-ին լույս տեսավ գրքի երկրորդ մասը: Վեպը հասավ Բրյուսել, Վալենսիա, Լիսաբոն և Փարիզ: Երկու տարի անց Բարսելոնայում առաջին անգամ լույս տեսավ վեպի երկու մասերը: Այսօր հետազոտողները ասում են, որ վաճառքների քանակով՝ 1605-ից 1857 թվականներին, միայն Իսպանիայում գիրքը լույս է տեսել առնվազն 400 անգամ: Սերվանտեսի Դոն Կիխոտը նվաճեց աշխարհը:
Դոն Կիխոտի առաջին թարգմանությունը կատարել է Կոնստանտին Մասալսկին՝ Ռուսաստանում 1838 թվականին: 1957-ին ԽՍՀՄ էկրաններին հայտնեց «El ingenioso hidalgo Don Quijote de la Mancha»-ի առաջին՝ ռուսական կինոնկարը` ռեժիսոր Գրիգորի Կոզինցևի ղեկավարությամբ:
Բայց Դոն Կիխոտի և Սանչո Պանսայի պատմությունը ոչինչ չի բերել գրողին: Հրատարակիչները մեծ գումարներ էին ծախսում գրքերի վաճառքից, մինչդեռ Սերվանտեսը միայն նոր թշնամիներ էր ձեռք բերում: Օրինակ, վեպի երկրորդ մասի հրապարակումից մեկ տարի առաջ լույս տեսավ «Alonso Fernández de Avellaneda» անանուն գործը՝ խայտառակելով գրողի անունը: Նույնիսկ հեղինակի կյանքի ընթացքում նրա հերոսը սկսեց պատկանել բազմաթիվ հրատարակիչների, իսկ Սերվանտեսի մահից հետո նրա Դոն Կիխոտին բոլորը խլեցին: Այն վերածվեց գրական հետազոտության օբյեկտի և ի հայտ եկավ որպես պատկեր այն ստեղծագործություններում, որոնք կապ չունեն սկզբնաղբյուրի հետ: Նիշքին վերաբերվում էին երրորդ կարգի անանուն գրողներն ու մեծ արձակ գրողները, օրինակ՝ Խորխե Լուիս Բորխեսը, Միգել դե Ունամունոն, Գրեհեմ Գրինը և այլք:
Իր մեծ վեպի հրապարակումից հետո Սերվանտեսը գրել է ևս մի քանի գիրք: Դոն Կիխոտից հետո դուրս եկան՝ «Novelas ejemplares», «Voyage to Parnassus» և այլն: Արդեն գրողի մահից հետո լույս տեսավ նրա վերջին աշխատանքը` «Los Trabajos de Persiles y Sigismunda»:
1616-ին կաթիլայինից մահացավ Սերվանտեսը, որը նա անվանեց «երկար անմտություն»: Բայց նույնիսկ մահից հետո նա շարունակում էր ընկնել տարօրինակ իրավիճակների մեջ: Օրինակ ՝ երկար ժամանակ նրա գերեզմանը համարվում էր կորած, քանի որ գերեզմանաքարին ոչ մի մակագրություն չկար: Հայտնի իսպանացու աճյունի մասունքները հայտնաբերվել են գրեթե 400 տարի անց՝ 2015 թվականին:
Ալլա Դավթյան